Бақтыгүл Ауданова

Ұмытылған дәстүрлер

«Мың өліп, мың тірілген» қазақтың дәстүрі де өзімен тағдырлас. Заманалар толқынында арпалыса жүріп тіршілік кешкен халықтың талай салты туып, талай дәстүрі ұмыт қалды. Жаңару, жасару уақыт талабы десек те, өткенді ұмытпау ұрпақ парызы.

Салт-дәстүр – халықтың ұлт болып қалыптасуына негіз болатын басты құндылықтардың бірі. Ол халықпен бірге туып, бірге өзгеріп, бірге дамып отырады. Атадан – балаға, ұрпақтан – ұрпаққа ауысып, ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталып, халықтың дүниетанымымен біте қайнасып, сараланады. Атақты философ Пифагор: «Жақсы жасалған заңнан – жақсы салт артық» деп бекер айтпаса керек. Біздің дана халқымыз заманалар ағымында ешқандай заң мен сот органдарынсыз-ақ ұрпақты салт-дәстүр, ырым-тыйымдар арқылы тәрбиелеп отырған. Ұлттық болмысты «Обал болады», «Ұят болады», «Күнә болады» деген үш сөзбен-ақ ұлық дәрежеге көтере білген.

«Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» десек те, ата-бабамыздың ұстанған салтынан хабардар болу, біліп жүру – ұрпақ парызы.

Салт пен дәстүр де тірі ағза секілді. Туады, дамиды, өледі, ұмытылады. Уақыт озған сайын дүниетаным мен салт-сананың өзгеріп отыруы заңдылық. Қазақ халқы да соңғы ғасырларда бастан кешкен қиыншылық пен зар-заманның кесірінен көп өзгеріске ұшырады. Сонымен бірге ұлттың танымы, ой-санасы, тұрмыс-тіршілігінде де көптеген өзгерістер орын алды. Көшпелі ұлт толықтай отырықшы халыққа айналды. Ғасырлардан қалыптасқан салт пен дәстүр, әдет пен ғұрып «ескінің сарқыншағы» атанды. Халықтың жаны – тілі мен дәстүрі десек, қазақ халқын осы екеуінен де айыруға тырысты. Нәтижесінде, ұлт өзінің көптеген көне дәстүрлерін ұмытты, есте қалғанының өзін «ескінің қалдығы» деп тыжырына қарайтын хәлге жетті. Сақталып келе жатқан ғұрыптарымыз түрлі өзгерістерге ұшырады, жаңаша сипат алды.

Жуырда ғана баспадан жарық көрген қазақтың ақиық ақыны Төлеген Айбергенов жайлы жазылған «Тоғысқан тағдырлар» кітабын оқи отырып: «Содан бастап Жібек әжемнің басын босатып, малды, дүниені тәрекеге салады» деген жолдарға кезіктік. Бізді елең еткізген де осы «тәреке» деген сөз болды. Бұрын-соңды біз естіп білмеген, еш жерден оқымаған дәстүр.

Кітапта «тәреке» сөзіне түсіндірме де беріпті. «Тәреке деген – бүкіл малды жетіге бөліп, ата-атаға, туыстарына беру екен. Сол жеті бөліктің бірі әжеме тиесілі болады. Тәрекеден екі келе түйе, бір үйір жылқы, үш отар қой-ешкі, үй жиһазы, алтыны бар, күмісі бар, біраз әшекейлік заттар, үйдің дәскені әжемнің еншісіне тиеді». (С.Айбергенова «Тоғысқан тағдырлар», 25 бет).

Тәреке – түсінгеніміздей қайтыс болған байдың малын жетіге бөліп, туыстары мен балаларына теңдей етіп бөліп беру екен.

Тәреке жайлы бұған дейін еш жерден кездестірмеген едік. Әлеуметтік желіден де ештеңе таппадық. Дегенмен, кең байтақ қазақ даласының әр өңірінің өз тұрмыс-тіршілігіне сай өзіндік салты мен әдет-ғұрыптарының болатынын ескерсек, «тәреке» тек бір өңірдің тұрғындарына ғана тиесілі ғұрып шығар деп те ойладық. Дегенмен, ала жіптен аттауды ар көрген, араздық пен өкпені бір ауыз сөзбен-ақ шешкен қазақта мұндай дәстүрдің болмауы мүмкін емес деген ойға келдік. Не де болса біз естен шығарған, бізге естен шығартқан, ұмыт қалған дәстүріміздің бірі. Қай өңірде қолданылмасын иісі қазаққа тиесілі салт. Бабадан қалған аманатымызды күнделікті өмірде қолданбасақ та, біліп жүргеніміз абзал.